سفرنامه دوم نجم الدوله به خوزستان (کتاب)«سفرنامه دوم نجم الدوله به خوزستان»، کتابی است به زبان فارسی که به شرح دومین مسافرت نامبرده به خوزستان به منظور مرمت و بازسازی سد اهواز می‌پردازد. کتابچه دستور العمل ناصرالدین شاه به مولف در سفر اول نیز در انتهای کتاب درج گردیده است. ۱ - ساختار کتابکتاب؛ مشتمل بر پیش گفتاری به قلم مصحح، مقدمه‌ای به قلم دکتر مهدی گلشنی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دو بخش، یک پیوست و نیز متن نسخه خطی کتابچه دستورالعمل ناصرالدین شاه درباره سفر اول نجم الدوله به خوزستان است. ۲ - گزارش محتواکتاب، شرح مسافرت دوم نجم الدوله به خوزستان در سال ۱۳۰۶ ق. به منظور ساختن سد اهواز است. شایان ذکر است که نخستین سفر نامبرده به خوزستان در ۱۲۹۹ ق. به قصد بررسی امکان بازسازی سد اهواز و برآورد هزینه‌های آن انجام گرفته و شرح و تفصیل آن پیش از این تحت عنوان سفرنامه خوزستان حاج عبدالغفار نجم الملک به اهتمام دکتر سید محمد دبیر سیاقی تصحیح و منتشر شده است. ۲.۱ - هدف از سفرگر چه هدف و مقصود اصلی از مسافرت‌های یاد شده، احداث سد اهواز بوده، ولی این امر مانع از آن نشده است که نجم الدوله در طول سفر از فرصت‌های مغتنمی که برای مطالعه شئون گوناگون زندگی مردم نقاط مسیر رفت و برگشت و محل اقامت او پیش می‌آمده است، استفاده مطلوب کند. این سفرنامه نیز همانند سفرنامه نخست نجم الدوله، حاوی ابتکارها و نوآوری‌های شایان تحسینی است که در آثار مشابه آن کمتر به چشم می‌خورد. سفرنامه مزبور، نه تنها شامل انواع اطلاعات سودمند درباره شهرها ، قصبه‌ها و روستاهای مسیر رفت و برگشت نجم الدوله در سفر مذکور است، بلکه آیینه تمام نمایی است از اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و آداب و سنن و ارزش‌های فرهنگی مناطق و مکان‌های طی شده د ر اواسط سلطنت ناصرالدین شاه قاجار. در بخش نخست این سفرنامه به شرح مختصری از احوال و آثار مولف پرداخته شده و سفرنامه مزبور معرفی گردیده است. ۲.۲ - محتوای بخش دومدر بخش دوم، به معرفی شهرها، قصبات و روستاهایی که در مسیر رفت و برگشت مولف قرار داشته پرداخته شده است. نجم الدوله در این سفر که در ششم ربیع الثانی ۱۳۰۶ ق. به دستور ناصرالدین شاه از تهران آغاز شده، از راه قم اراک، بروجرد ، خرم آباد و دزفول به خوزستان رفته و سپس از طریق بوشهر ، کازرون، شیراز ، آباده، اصفهان ، کاشان و قم، در هشتم شوال همان سال به تهران بازگشته است. ۲.۳ - فهرست موضاعاتدر این جا فهرست‌های از موضوعات مورد بررسی در این سفرنامه صرف نظر از موضوع اصلی آن که بازسازی سد اهواز است، ارائه می‌شود: شهرها، قصبات و روستاهای واقع در مسیر رفت و برگشت: مشخصات جغرافیایی، وضع پستی و بلندی، شرایط اقلیمی، اوقات شرعی، فواصل و مسافات، آثار باستانی و تاریخی و زیارتگاه‌ها، نوع و تعدد بناها، شمار اماکن عمومی و... وضعیت راه‌ها و حمل و نقل: راه‌های مالرو، بارانداز منزل‌ها، ناامنی، باج گیری و قطع طریق، حیوانات مرکوب و بارکش. میزان جمعیت و تعداد خانوارها عشایر مسیر راه: طوایف و تیره‌های آنها، سرکردگان و ریش سفیدان و... وضع کشاورزی : وسعت اراضی زیر کشت یا قابل کشت، زراعت‌های معمول، فرآورده‌های زراعی و دامی و... وضع تغذیه و بهداشت: نوع غذاها، آب مشروب، بیماری‌های بومی و مسری، و... اوضاع اقتصادی: مشاغل و حرفه‌های متداول، محصولات و مصنوعات محلی و بومی، صنایع دستی، نرخ ارزاق، صادرات و واردات و گمرک و... فرهنگ عامه: آداب و رسوم، باورها و مراسم. چگونگی رفتار دیوانیان و حاکمان با مردم. وضعیت قوای نظامی. مداخلات بیگانگان. ۲.۴ - کتابچه دستورالعمل ناصرالدین شاهاین کتابچه؛ شامل دستورالعمل چهارده بندی ناصرالدین شاه خطاب به نجم الدوله است. چهارده اصل مذکور، صرف نظر از موضوع سد اهواز و برآورد هزینه آن؛ شامل دستورهای نسبتا مفصل و جامع الاطرافی در مورد مطالعه رود کارون و سرزمین‌های اطراف آن و عشایر ساکن در آنها و نیز بررسی امکانات منطقه خوزستان از نظر گسترش زراعت و ارتقاء سطح زندگی مردم و غیره نیز هست. نجم الدوله در ذیل هر یک از اصول آن، حاصل مطالعات و مشاهدات خود را همراه با پیشنهادهایی تحت عنوان «شرح» به تفصیل ذکر کرده است. نگارش این کتابچه در ۱۳۰۰ ق. پایان یافته است. البته نسخه‌ای که در انتهای کتاب آمده و مبنای کار مصحح قرار گرفته در سال ۱۳۴۷ ق. نگاشته شده است. ۳ - وضعیت کتابکتاب همراه با حواشی و تعلیقات مصحح، آقای احمد کتابی منتشر شده و فاقد فهرست‌های تفصیلی است. تنها فهرست یادداشت‌ها و مآخذ مصحح در انتهای بخش اول و پی نوشت‌های وی به همراه فهرست منابع و مآخذ در انتهای بخش دوم کتاب درج گردیده است. ۴ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |